सिद्धान्तज्योतिषे यन्त्रविज्ञानम्

Abstract

ज्यौतिषजगति भास्कर इव भासमानेन विदुषा भास्कराचार्येण पाटीगणितरूपं लीलावतीगणितम्, अव्यक्तगणितरूपं बीजगणितं, सिद्धान्तशिरोमणिः, करणकूतुहलमिति ग्रन्थचतुष्टयं मुख्यरूपेण विनिर्मितम् । स्वजन्मस्थानकालरचनादिविषये गोलाध्याये प्रश्नाध्यायस्यान्तेऽऽत्मीयः परिचयः प्रदानेनानेन स्वजन्मसमय-स्थानादिविषये विवादस्याऽवसरो न प्रकटितः । १०३६-शकाब्दे जनीं लब्ध्वा षट्त्रिंशद्वर्षीयाऽवस्थायामनेन सिद्धान्तशिरोमणेर्रचना कृतेति स्वयमेवोक्तं भास्करेण । सिद्धान्तशिरोमणौ गणित-गोलाध्यायौ इति द्वौ विभागौ वर्तेते । गोलाध्याये स्थितेषु चतुर्दशाध्यायेषु यन्त्राध्यायोऽपि एकोऽध्यायोऽस्ति । यन्त्राध्याये गोल-नाडीवलय-यष्टि-शङ्कु-घटि-चक्र-चाप-तुर्य-फलक-धी-यन्त्राणां निर्माणविधिर्भास्कराचार्येण सुस्पष्टमुल्लिखितः । दिनगतकालावयवा ज्ञातुमेवैतेषां यन्त्राणां प्रयोजनमस्तीति भास्करोक्तिः प्राप्यते । पाश्चात्यजगति शकाब्दस्य १४८६-तमे वर्षे इटालीदेशस्य पिसा-नामकस्थाने जातो ग्यालिलियोग्यालिलिः आधुनिकविज्ञानस्य जनक इति नाम्नापि प्रसिद्धोऽस्ति । मुख्यतया दूरदर्शकयन्त्रस्यऽऽविष्कारेण ग्रहाणाम् उपग्रहान्, शनिग्रहस्य वलयान्नपि प्रादर्शयननेन बृहस्पतेश्चत्वार उपग्रहाः सन्तीत्युद्घोषितम् । किन्तु भास्कराचार्येण १०७२-तमे रचिते सिद्धान्तशिरोमणौ जलस्थ-स्थलस्थ-नभस्थ-वस्तूनां दूरच्छ्रितिनिर्धारणाय समर्थानि नैकविधानि यन्त्राणि निर्मितानि सन्ति । तेन पाश्चात्याविष्कारात् पूर्वमेव पौरस्त्यज्योतिषे यन्त्रनिमार्णस्य परम्परा विकसिता चासीदिति स्पष्टं भवति । अस्मादेव ज्ञायते यन्त्रनिर्माणस्य परम्परा पौरस्त्यसिद्धान्तज्योतिषशास्त्रादेव पाश्चात्य जगति सञ्जातेति स्वतः सिद्धं भवति ।