समालोचनात्मक शिक्षणसम्बन्धी विचारहरूमा पाइने मतमतान्तरहरूको समालोचनात्मक समीक्षा

"A Critical Review of Debates and Divergences within Critical Pedagogy"

Abstract

समालोचनात्मक शिक्षणशास्त्र दर्शनमा आधारित एक शैक्षिक दृष्टिकोण हो, जसले विगतका दशकहरूदेखि शिक्षाका सिद्धान्त र अभ्यासहरूलाई प्रभाव पारिरहेको छ । विशेष गरी हालका वर्षहरूमा यसले विद्यालय र विश्वविद्यालयको शिक्षण–सिकाइ प्रक्रियामा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको देखिन्छ । तर, २१औँ शताब्दीमा समालोचनात्मक शिक्षणशास्त्रलाई कसरी परिभाषित गर्ने र बुझ्ने भन्ने विषयमा शिक्षाविद्हरूमाझ एकमत छ कि मतमतान्तर छन्? भन्ने प्रश्न अझै स्पष्ट छैन । त्यसैगरी, समालोचनात्मक शिक्षणशास्त्रको आधारभूत जरा यसको प्रमुख प्रवर्तक फ्रेरेका विचार र अभ्यासहरूसँग अझै मेल खान्छ कि खाँदैन भन्ने विषय पनि अनिश्चिततामै रहेको देखिन्छ । यस सन्दर्भमा, प्रस्तुत अध्ययनको उद्देश्य ८० वटा सहकर्मी–समीक्षित अनुसन्धानात्मक लेखहरूको समालोचना गरी समालोचनात्मक शिक्षणशास्त्रका अवधारणाहरू, परिभाषा, सिद्धान्तहरू, र यसको प्रमुख आधारहरूको समीक्षात्मक विश्लेषण गर्नु हो । साथै, यस अध्ययनले फ्रेरेका रूपान्तरण, चेतनशीलता, लोकतान्त्रिक शिक्षण–सिकाइ क्रियाकलापजस्ता अवधारणाहरू र हालैका साहित्यहरूमा उठेका विविध दृष्टिकोणबीचको सहमति वा असहमतिको विश्लेषण गर्न खोजेको छ । समीक्षामा आधारित निष्कर्षले देखाउँछ कि समालोचनात्मक शिक्षणशास्त्रका केही केन्द्रीय अवधारणामा विद्वान्हरूमाझ साझा सहमति पाइन्छ जस्तैः शिक्षा तटस्थ नभई राजनीतिक प्रक्रिया हो, सामाजिक रूपान्तरण आवश्यक छ, र अनुभवजन्य सिकाइ र संवाद शिक्षण प्रक्रियाका मूलभूत पक्ष हुन् । त्यसैगरी, उत्तरआधुनिक समालोचनात्मक दृष्टिकोणहरूले पनि यस दृष्टिकोणलाई गहिरो बनाउने कार्य गरेका छन् । यद्यपि, आधुनिकता र उत्तरआधुनिकताको बहस अझै विद्यमान छ र यसले सामाजिक रूपान्तरणको आवश्यकतालाई केन्द्रबिन्दुमा ल्याउने गरेको पाइन्छ । समीक्षित साहित्यहरूमा अभ्यास (प्राक्सिस) को अवधारणा भने प्रमुख मतभेदको विषयको रूपमा देखा परेको छ । तर, अभ्याससहितका अन्य अवधारणाहरू जस्तै रूपान्तरण, सचेतना, र लोकतान्त्रिक शिक्षण सिकाइ र्शीषकका बीच भने धेरै मतभेत देखिदैन् । यी सबै पक्षहरू एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन्, र कुनै पनि शिक्षण सिकाइ प्रक्रियालाई समालोचनात्मक बनाउने प्रयत्नमा यिनको संयोजन अपरिहार्य छ ।