Pragyajyoti

वाऽसरूपोऽस्त्रियाम् इति सूत्रविमर्शः

खेमराज Khemraj खनालः Khanal — 2021-06-30

वाऽसरूपोऽस्त्रियाम् (पा.सू. ३।१।९४) इति परिभाषासूत्रमस्ति । धात्वधिकारे कृदन्तप्रकरण एतत् सूत्रमुपकरोति । स्œयधिकारविहितप्रत्ययं वर्जयित्वाऽस्मिन् धात्वधिकारेऽसमानरूपोऽपवादः प्रत्यय उत्सर्गप्रत्ययस्य विकल्पेन बाधको भवति इत्यस्य सूत्रस्यार्थो विद्यते । मुख्यतः कृदन्तेषु प्रत्ययविधायकेषु सूत्रेषु सूत्रमिदं प्रवर्तते । अस्य सूत्रस्यानुसारेण अण्–कौ समानरूपौ प्रत्ययौ स्तः । णकारककारयोरित्संज्ञया अण्–कयोः प्रत्यययोरवशेषः ‘अ’ एव भवति । अतः आतोऽनुपसर्गे कः (पा.सू.३।२।३) इति सूत्रं कर्मण्यण् (पा.सू. ३।२।१) इतिसूत्रेण नित्येन बाध्यते । तव्यत्तव्यानीयरः (पा.सू.३।१।९६) इतिसूत्रेण विहितौ तव्यानीयरौ प्रत्ययौ भिन्नरूपकौ भवतः । एतस्मात् इमौ विकल्पेन बाधकौ वर्तेते । एतेन भवितव्यम्, भवनीयम् एते द्वे रूपे सिध्यतः । अत एव सूत्रमिदं सिद्धान्तकौमुद्याम् कृत्प्रत्ययस्यादावेव पठितमस्ति l

विषयवस्तुदृष्ट्या काव्यालङ्कारस्यानुशीलनम

गिरिराज खतिवडा — 2021-06-30

काव्यशास्त्रस्येतिहासे भरतादनन्तरं भामहात्पूर्वं बहवो वर्षाः व्यतीताः । तस्मिन् समये समुत्पन्नानामाचार्याणां नामानि, काव्यशास्त्राणि च नोपलभ्यन्ते । अस्य महानुभावस्य काव्यालङ्कार एव भरतपश्चाद्वर्ती सर्वप्रथमो मान्यग्रन्थश्चकास्ति । काव्यालङ्कारः काव्यशास्त्रस्य सर्वप्राचीनो ग्रन्थः स्वीकृतोऽस्ति । भरतस्य नाट्यशास्त्रं ततः प्राक्कालस्यैव मन्यते । कुत्रचिद् भरतस्य नाट्यशास्त्रं नाटकविषयसम्बद्धं वर्तते । अस्य काव्यशास्त्रं नाट्यशास्त्रादभिन्नं विषयं वर्णयति तस्मादस्य ग्रन्थः स्वतन्त्र इत्यनुभूयते । काव्यालङ्कारे काव्यस्य सम्पूर्णेष्वङ्गेषु चर्चा विहिता दृश्यते । भामहेन “शब्दार्थौ सहितौ काव्यम्” इत्युक्त्वा काव्यस्वरूपं निर्धारितम् । तदुत्तरवर्तिभिः
मम्मटादिभिराचार्यैरस्यानुशरणं विहितम् विलोक्यते । अतएवास्मिनध्ययने भामहस्य काव्यालङ्कारस्य विषयवस्तुदृष्ट्या अध्ययनं विहितमस्ति ।

चन्द्रसम्भवमहाकाब्ये मौद्गल्यबंशबीजबैशिट्यम्

गुरुप्रसाद Guruprasad कोइराला Koirala — 2021-06-30

नैपालकसंस्कृतकविसम्प्रदायस्यापरः सर्जको विद्यते यज्ञशर्मसुरिः । अनेनविक्रमवर्षस्याष्टादशशतके चन्द्रसम्भवमहाकाव्यं प्रणीतम् । अत्र चन्द्रवंशसम्भवानां राज्ञां वर्णनं विद्यते।अस्य लेखस्य विषयस्तु महर्षिमुद्गलात् प्रथितो मौद्गल्यवंशवैशिष्ट्यप्रकाशनमेव ।प्रसिद्धपुरुवंशे सञ्जातो भम्र्यास्वः क्षत्रीय राजा आसीत् । अस्य मुद्गलः, यवीनरः, वृहदिश्वः,कापिञ्जलः, जयश्चेति पञ्च पुत्राः सञ्जाताः । मुद्गलो जन्मगुणकर्मभिश्च ज्येष्ठ आसीत् । मुद्गलःस्वभावेनैव सुशीलः, शान्तः, विनम्रश्चासीत् । अत एवासौ राज्यादिशासनसौख्यं भ्रातृजनेषु समप्र्ययुवावस्थायामेव देवाराधनार्थं वनमगच्छत् । प्रियमेधादयः स्वपूर्वजाः क्षत्रीयराजानस्तपशक्त्या ब्राह्मणाजाता इति स्ववंशवृद्धैवचनैर्मुद्गलः तेषां मार्गे प्रेरितः । वने कठोरतपश्चर्यां संलग्नस्य मुद्गलस्यतपोबलेन स्वर्लोकोऽपि कम्पितो जातः । निजस्थानविनाशशङ्कया भयभीतैर्देवैः तपःकार्यादपकर्तुंअप्सरगणाः प्रेषिताः । गीतनृत्यादिगुणसम्पन्नाभिर्देवाङ्नाभिरङ्गप्रदर्शनपुरस्सरं गीतं नृत्यञ्चोपस्थाप्यशृङ्गारसारं प्रस्तुतम् । अनेकैरूपायैरपि स्वोद्देश्यपूर्तये पराजिता अप्सराः स्वर्लोके प्रत्यागमनमकुर्वन् ।मुद्गलस्य तपस्तु क्रमशः परिणामफलप्राप्त्यर्थमुन्मुखोऽभवत् । तपस्यया वशीकृतो भगवान् नारायणःस्वयमुपस्थितवान् । भगवतो नारायणस्य दर्शनमवाप्य मुद्गलः सुकोमलैर्वचोभिः स्तुतिमकरोत् । तपसास्तुत्या च प्रसन्नो हरि इप्सितवरलाभार्थं मुद्गलमपृच्छत् । मुद्गलोऽपि – सर्वज्ञोऽसि त्वम्, तथापिवच्मि यत् अहम् ब्रह्मत्वं प्राप्तुमिच्छामि इति कथितवान् । भगवता कथितम्– त्वं ब्राह्मणमेव नापितुसोत्तममुनित्वेन सुप्रसिद्धो भविष्यसि, तव वंशश्च मौद्गल्यब्रह्मवंशरूपेण लोके विवर्धयिष्यति ।इप्सितवरमवाप्य मुद्गलः काञ्चीदेशमगच्छत् । तत्र सुदीर्घकालपर्यन्तं वैदिकसनातनधर्मप्रसारेसंलग्नोऽभवत् । अनन्तरं मुद्गलः स्वकीयवंशविस्तारार्थमेकां ब्राह्मणकन्यामुवाह । गृहस्थ–जीवनस्यानन्दमनुभवनस्य दिवोदासनामक एकः पुत्रः, अहल्यानामिका एका पुत्री च सञ्जाता । पुœयाअहल्याया गौतमेन सह विवाहं कृतवान् । एतयोः पुत्रः शतानन्दोऽभूत् । पुत्रस्तु उपनयनसंस्कारंसम्पाद्यानेन कुलपूजनविधिना प्रशिक्षितः । अनन्तरं काचित् ब्राह्मणकन्यया सह पुत्रस्य विवाहकार्यमपिसम्पादितम् । अहं पितृऋणाद्मुक्तो जात इति विचार्य पुत्रं गृहस्थधर्मोत्तराधिकारित्वेनोपदिश्य मुद्गलः स्वं भगवच्चरणारविन्दे समर्पितः ।

सोपसर्गक्रियापदरचनाविमर्शः

टीकाराम Tikaram दहालः Dahal — 2021-06-30

उपसर्गाश्च वैदिककालादेव पदविभागेषु परिगणिताः सन्ति । प्र–परा–अप–समित्यादयउपसर्गाः क्रियावाचिभ्यः धातुभ्यः (क्रियापदेभ्यः) पूर्वं संयोजिताः भवन्ति । धातोः क्रियापदस्यरचनानन्तरं विशेषार्थाभिव्यञ्जनाय धातोः पूर्वमुपसर्गाः संयुज्यन्ते । पूर्वं धातुः साधनेन तिङ्प्रत्ययेनयुज्यते पश्चात्तदर्थद्योतकेनोपसर्गेण युज्यते इति सिद्धान्तः वर्तते । उपसर्गाः न हि स्वतन्त्रमर्थमावहन्ति,एते तु धातोरर्थमेव द्योतयन्ति, परिवर्तयन्ति, परिवर्धयन्ति च । धातवः उपसर्गाश्चानेकार्थाः स्मृताःसन्ति । एतयोरर्थस्यानिश्चितत्वादेवैते ऽनेकार्था उक्ताः स्युः । सर्वेषां शब्दानां, सर्वेषां क्रियापदानांमूलरूपः धातुरेव विद्यते । धारयति पोषयति इति धातुरिति व्युत्पत्या सर्वेषां पदानामाधारभूतः पोषकः,तŒवरूपः शब्दराशिः धातुरिति शब्दस्यार्थः भवति । धातुः शब्दस्यार्थो धारयिता पोषयिता वा भवति ।एतेन धातुः नहि केवलक्रियापदस्यापि तु सर्वेषां पदानाञ्चाधारभूतः परिपोषको वर्तते । धातवः दशसुगणेषु विभज्य पठिताः सन्ति । कर्मग्रहणदृशा सकर्मकाकर्मकद्विकर्मकाश्च धातवः भवन्ति ।व्युत्पादनदृशा धातवः, औपदेशिका आतिदेशिकाश्च भवन्ति । औपदेशिकाः धातवः दशगणेषु सम्बद्धाःधातुपाठे पठिताः सन्ति । सकर्मकत्वञ्च फलव्यधिकरणव्यापारवाचकत्वं वर्तते । नियमेन यस्यार्थस्यकर्मसंज्ञा भवति तस्यार्थेन सह धात्वर्थस्यान्वयो भवति, स धातुः सकर्मको भवति । धात्वर्थयोःफलव्यापारयोः भिन्नाश्रये भिन्ननिष्ठतायां वा धातुः सकर्मकः भवति । अकर्मकत्वञ्चफलसमानाधिकरण–व्यापारवाचकत्वमकर्मकत्वं वर्तते । धात्वर्थफलव्यापारयोः एकनिष्ठतायामेकाश्रयेवा धातुरकर्मको भवति अर्थात् फलव्यापारौ यत्र एकैव स्थाने तिष्ठतश्चेत् स अकर्मकः धातुरितिकथ्यते । विशिष्टार्थाभिव्यक्तये धातुना सह उपसर्गस्य योगः क्रियते । उससर्गसहिता क्रिया सोपसर्गाकथ्यन्ते । एतेनानेकेषां धातूनां रूपावली ज्ञाने लाघवो भवति । भावाभिव्यक्तये सारल्यतामावहति ।भाषा च परिष्कृता भवति । अतोऽत्र सोपसर्गक्रियापदरचनाविधिः तदर्थश्च सोदाहरणं विश्लिष्यते ।

उपमानप्रमाणविवेचनम्

तुलसी Tulasi पौडेलः Poudel — 2021-06-30

प्राच्यदर्शनेषु प्रमाणनिरूपणं सर्वैरपि यथामतं विधीयते । प्रमाणविवेचनपूर्वकमेवदर्शनशास्त्रस्यावबोधो भवति । एवंञ्च प्रमाणविभागोऽपि दर्शनदृष्ट्यनुसारेण विहितो दृश्यते ।प्रमाणसंख्यायामपि नास्त्यैकत्वमिति । बौद्धाःतत्र प्रत्यक्षानुमानमेव स्वीकुर्वन्ति । वैशेषिकाऽपिप्रमाणद्वयमेव स्वीकुर्वन्ति । एवं क्रमेण प्रमाणसंख्यायामपि भेदोऽपलभ्यते । न्यायमतेप्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दा इति चत्वरि प्रमाणानि स्वीक्रियन्ते । तत्रोपमानप्रमाणं मीमांसावेदान्तादिष्वपिगृह्यते । उपमानप्रमाणनिरूपणञ्च न्यायदर्शनादन्यथा एव मीमांसादिषु विहितं वर्तते । तस्यउपमानस्य विषये अत्र संक्षिप्तमात्रेण अत्र मया प्रदर्शितमस्ति ।

महाकविकालिदासविरचितस्य अभिज्ञानशाकुन्तल – नाटकस्य समीक्षणम्

महानन्द तिमिल्सिना — 2021-06-30

प्रथमशतकसमुत्पन्नेन महाकविकालिदासेन विरचितमभिज्ञानशाकुन्तलनाटकं विश्वसाहित्येऽपिलब्धप्रतिष्ठं संलक्ष्यते । सप्तसङ्ख्यकेष्वङ्केषु विभाजितं नाटकमिदं सरसं हृदयाह्लादकं चानुभूयते ।विविधनाट्यतत्Œवैः समलङ्कृतेऽस्मिन् नाटके कथावस्तूनां समुचितं संयोजनं संलक्ष्यते । अस्मिन् लेखेमहाकविकालिदासस्याभिज्ञानशाकुन्तलनाटके कीदृशानां कथावस्तूनां प्रयोगः, चरित्रचित्रणं कीदृशमस्ति,नाट्यकाव्यपरम्परायामभिज्ञानशाकुन्तलस्यावदानं कीदृशमस्तीति तथ्यमत्र समीक्षितमस्ति । अत्र‘उपमा कालिदासस्य’, ‘काव्येषु नाटकं रम्यम्’ इत्यादिकालिदाससम्बद्धानां सूक्तीनां प्रयोगसन्दर्भस्यसमीक्षणमपि विहितमस्ति। अभिज्ञानशाकुन्तलनाटके रसध्वनिगुणरीत्यादीनां प्रयोगस्थितिविषयेऽपिविवेचनं कृतमस्ति । कविकालिदासेनाभिज्ञानशाकुन्तले प्रयुक्तस्य समाजस्य चित्रणमप्यत्र लेखेसङ्केतिमस्ति । स्वाभाविकरूपेण विषयवस्तूनां प्रतिपादने सरलसरसभाषासंयोजने च कविकालिदासःकुशलः संलक्ष्यते । ‘काव्येषु नाटकं रम्यं तत्र रम्या शकुन्तला । तत्रापि च चतुर्थोऽङ्कस्तत्रश्लोकचतुष्टयम् ।।’ इति कालिदाससम्बद्धा प्रसिद्धिः संस्कृतविद्वत्सु प्रसिद्धा वर्तते । कथं नाटकमिदंरमणीयं जातमित्यस्मिन् विषयेऽप्यनुसन्धानं कृतमस्ति । अत्र प्रयुक्ता सन्दर्भा नाटकानुकूलाः,भाषानुकूलाः, चरित्रानुकूलाः, विषयानुकूलाश्च दृश्यन्ते । अत्र सम्भोगशृङ्गारस्य विप्रलम्भशृङ्गारस्य चसफलः प्रयोगोऽवाप्यते । एते विषयाः काव्यस्य सौन्दर्यपक्षं भावपक्षं च परिपोषयितुं कुशलाविलोक्यन्ते । नाटकमिदं कथावस्तु–चरित्र–रस–ध्वनि–भाषाशैलीमाध्यमेन सहृदयान् आह्लादयितुंसामथ्र्ययुतं समवलोक्यते ।

प्रत्याहारसूत्राणांं समीक्षणात्मकमध्ययनम्

सुमन Suman खतिवडा Khatiwada — 2021-06-30

वेदस्य षट्ष्वङ्गेषु व्याकरणम् शरीरस्य मुखमिव मुख्यमस्ति । वेदार्थपरिज्ञानाय च व्याकरणमध्येयंवर्तते । तत्राचार्यस्य पाणिनेः अष्टाध्यायी नामकः सूत्रात्मकः व्याकरणविषयकः ग्रन्थः कालजयी परिपूर्णःस्फुटतरश्च विराजते । अइउण्, ऋलृक् इत्यादीनि चतुर्दश माहेश्वरसूत्राणि पाणिनीयव्याकरणस्याधारभूतानिउपजीव्यभूतानि विद्यन्ते । एभिः सूत्रैः प्रत्याहाराणाम् निर्माणं भवति । प्रत्याहारो नाम वर्णसंक्षेपः विद्यते ।प्रत्याहाराश्च पाणिनीयसूत्राणामाधारः वर्तते । यथा – इको यणचि (पा.सू.६।१।७७) अत्र प्रत्याहारौ इक् (इ,उ,ऋ,लृ, ) यण् (य,व,र,ल) इति । वर्णसमाम्नाय नाम्ना चैतानि ज्ञायन्ते । एतानि सूत्राणि पाणिनियानिपाणिनिप्रणीतानि सन्ति । पाणिनीयव्याकरणशास्त्रानुशासनस्य प्राणभूतानीमानि सूत्राणि प्राचीनवाङ्मयेषुऋक्प्रातिशाख्ये भाष्यादौ च वेदवत् ब्रह्मराशिरूपेण समादृतानि प्राप्यन्ते । प्रत्याहाराश्च पाणिनीयसूत्रेषुप्रतिसूत्रं राजन्ते । सूत्रेष्वन्तर्भूताः द्वाचत्वारिंशत् (४२) प्रत्याहाराः लभ्यन्ते । तदितरं कात्यानकृतेषु वार्तिकेषुच प्रत्याहाराणामुपयोगो विहितो विद्यते । काशिकाकारादयस्त्वेनं गोपर्वते पाणिनिकृतेन तपासा प्रसन्नस्यमहेश्वरस्य ढक्कानादात् पाणिनिना सूत्राणि प्राप्तानि सन्तीति निगदन्ति । महेश्वरवरप्रसादात्ढक्कानादोद्भवानि सूत्राणि समाख्याय पाणिनिः व्याकरणशास्त्रं प्रणिनाय इति च प्रसिद्धिरस्ति । अस्मिन्नालेखेसूत्राणां परिचयोपस्थानपूर्वकं प्रत्याहाराणां संख्यायाश्च निदर्शनं क्रियते । इमानि सूत्राणि पाणिनीयानि उतअपाणिनीयानि (माहेश्वराणीति) वस्तुसत्यमुपस्थाप्य ववेचनं विहितमस्ति । पाणिनीयेषु सूत्रेषु प्रयुक्तानांप्रत्याहाराणां संख्या च सदैव विवेचनस्य विषयभूतो विद्यते ।

पाराशरीय राजयोगको अध्ययन र विश्लेषण

अम्बरराज Ambarraj ढकाल Dhakal — 2021-06-30

महर्षि पराशरले उपदेश गरेको फलितज्योतिषको पाराशरीय होराशास्त्रमा जातकको जन्मकुण्डलीमा रहेका राजयोगका लक्षणहरू पाइन्छन् । यस लेखमा फलितज्योतिषको पाराशीय होराशास्त्रको मतअनुसार कुण्डलीमा राजयोगको विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ । जन्मकुण्डलीमा अवस्थित विभिन्न भावहरू मेषादि १२ राशिहरू र सूर्यादि नवग्रहहरूको संयोगबाट राजयोग निर्माण हुन्छ । ज्योतिषशास्त्रका तीन शाखा सिद्धान्त, संहिता र होरामध्ये संहिता र होरालाई आधुनिक सन्दर्भमा फलितज्योतिष भनिन्छ । फलितज्योतिषमा पाराशरीय होराशास्त्र अनुसार कुण्डलीको सबैभन्दा उत्कृष्ट योग राजयोग हो । पूर्वीय दर्शनशास्त्र र ज्योतिषशास्त्रमा राजयोगको विशद चर्चा गरिएको पाइन्छ । पराशरको होराशास्त्रमा उल्लेख गरिएका राजयोगका लक्षण वा परिभाषा स्वरूप र फलको विश्लेषणमा यो लेख केन्दित हुनेछ । पराशरका मतमा कुण्डलीका केन्द्र र त्रिकोणको परस्पर सम्बन्धबाट राजयोगको निर्माण हुन्छ । केन्द्र र त्रिकोण नै राजयोगकारक भाव हुन् । यसमा लग्नको मुख्य भूमिका हुन्छ । लग्नेश दशमेश र नवमेशको सम्बन्धबाट विशिष्ट राजयोग बन्दछ भन्ने मत पराशरको होराशास्त्रमा पाइन्छ । यसबाट ज्योतिषशास्त्रमा पराशरको मत कुण्डलीमा परीक्षण गरी त्यो सत्यको नजिक छ भन्नेकुरा पुष्टि गरिएको छ ।

आरण्यक ग्रन्थका बिषयबस्तु र तिनको महत्व {Content of Aranyaka Granth and its importance}

गङ्गाराम नेपाल — 2021-06-30

वैदिक वाङ्मयका क्षेत्रमा आरण्यक ग्रन्थको महŒवपूर्ण स्थान छ । अरण्य भनेको वन हो वानप्रस्थआश्रमा विशेषतः अध्ययन अध्यापन मनन चिन्तन गरिने वैदिक वाङमयका ग्रन्थहरू आरण्यक भनिन्छन् । आरण्यक ग्रन्थहरू उपनिषद्भन्दा अघिका भएकाले यसमा आत्मा परमात्मा सृष्टि उत्पत्ति ज्ञान कर्मउपासना आदिको प्रारम्भिक रूप प्राप्त हुन्छ । यसमा प्राण नै संसारको आधार हो । प्राणमा नै संसारकासारा जीव जन्तुहरू अडिएका छन् र सम्पूर्ण चिज प्राणमा नै निर्भर भएका हुनाले प्राण सर्वत्र व्याप्त छभन्दै प्राणको विशेष चर्चा गरिएको पाइन्छ । त्यसैगरी कतिपय ऐतिहासिक उल्लेखका साथसाथै यज्ञकोदार्शनिक एवं आध्यात्मिक पक्षको विवेचना पनि पाइन्छ । चारवेदका ऐतरेय, शांखायन, बृहद्आरण्यक,तैत्तिरीय, मैत्रायणीय,तवलकार आरण्यक आदि गरिएका आरण्यक ग्रन्थहरू अहिले उपलब्ध छन् । यसरीहेर्दा यी आरण्यकग्रन्थहरूमा यज्ञको गूढ रहस्य एवं दार्शनिक पक्षको विशद वर्णन, पवित्र ब्र≈मविद्याकोवर्णन आदि विविध विषयवस्तु प्रस्तुत गरिएका आरण्यक ग्रन्थहरू विशिष्ट ग्रन्थका रूपमा परिचित छन् ।

शिरीषको फूल उपन्यासमा व्यक्त विसङ्गति र अस्तित्ववादी जीवनदृष्टि

घनश्याम Ghanshyam दाहाल Dahal — 2021-06-30

अस्तित्ववादी चिन्तनलाई आत्मसात गर्दै लेखिएको पारिजातको उल्लेखनीय र विशिष्टउपन्यास शिरिषको फूल हो । विभिन्न भाषामा समेत अनुवाद भएको बौद्धिक र दार्शनिक विशेषताबोकेको अमूल्य कृति पनि हो । जीवन भोगाइमा देखा परेका सैद्धान्तिक विधिबाट अनुप्राणित कृति पनिहो । पाश्चात्य विद्वान् अल्वर्ट कामु, जापाल शात्र्र, कार्ल माक्र्स र माओका विचारबाट पूर्ण रूपमाप्रभावित भएर लेखेको वैचारिक उपन्यास पनि हो । यसमा उपन्यासकारको विसङ्गत र अस्तित्ववादीचिन्तन बाह्य प्रकटीकरण भएको छ । नायक सुयोगवीरका माध्यमबाट निराशावादी दृष्टिकोणअभिव्यक्त भएको छ भने सकमबरीका माध्यमबाट अस्तित्ववादी चिन्तन मुखरित भएको छ ।उपन्यासमा पलायनवादी सोच आपराधिक मनोवृत्तिलाई पनि उजागर गरिएको छ । पात्रकोअन्तर्हृदयबाट आविर्भाव भएको अचेतन मनको यौन आवेग र आक्रोशलाई उपन्यासले प्रतिपाद्य विषयबनाएको देखिन्छ । जीवन सृष्टिको वरदान हो । सृष्टिको चक्रव्यूह नै जीवन हो । भोगवादी सोच रचिन्तन सफल जीवनको उत्कृष्ट परिणाम हो । उत्साहित मानसिकता र अग्रगामी सोच जीवनकाअपरिहार्य गति हुन् । जीवन हिँडाइमा आउने दुःखकष्ट र मिलनबिछोड यसका अपरिहार्य परम्परा रमान्यता हुन् । अविचलित सोच र उत्साहित मानसिकता जीवनका अपरिहार्य शक्ति र बल हुन् ।विचलित मानसिकताबाट आएको परिणामले जीवनको दुःखान्त परिणतिलाई मात्र आत्मसात गर्नेसुनिश्चित हो । उपन्यासमा आएका विसङ्गतिको परिणाम र अस्तित्वको जीवन दर्शन मुख्य सार रप्रमुख अभिष्ट बनेर आएको देखिन्छ ।

अधिकमास र यसमा निषिद्ध कर्महरूको संक्षिप्त अध्ययन {Adhikamasa and a brief study of the forbidden deeds in it}

चिदानन्द Chidananda नेपाल Nepal — 2021-06-30

वेदको अर्थ ज्ञानराशि हो । वेदका शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द र ज्योतिष यी छ वटा अङ्गहरूमध्ये ज्योतिष आँखा झैं महत्वपूर्ण अङ्ग हो । ज्योतिषशास्त्रमा कालगणनाका लागि प्रचलित प्रमुख ९ वटा पद्धतिहरू छन् । ती मध्ये सूर्यलाई आधार मानेर गरिने कालगणना पद्धतिलाई सौरमान र चन्द्रमालाई आधार मानेर गरिने कालगणनालाई चान्द्रमान भनिन्छ र कालगणनाका यिनै दुर्इृ विधि धेरै प्रचलित छन् । सौरमान अनुसार गणना गरिने समयका वर्ष, अयन, ऋतु, महिना, दिन, घण्टा, मिनट, सेकेण्ड जस्ता एकाइहरू हुन् भने प्रतिपदा आदि तिथिको गणना चान्द्रमान अनुसार हुन्छ । सौरमान र चान्द्रमानको भगण पूर्तिकालमा समन्वय स्थापना गर्न सिर्जना गरिएको समय नै अधिकमास हो । यस्तो महिना काल गणनाको मल मास भएकाले अरु समयमा पनि गर्न सकिने काम्य कर्महरू यस बेला गरिदैनन् भने नगरी नहुने कर्महरू गरिन्छन् । नेपाली समाजमा पनि मलामासमा शास्त्रले गर्न निषेध गरेका कर्महरू गर्न बार्ने गरेको पाइन्छ । यस महिनामा भगवान् विष्णुको भक्ति र पूजा गर्दा पुण्य मिल्ने धारणाले गर्दा पूजा र जप तप गर्ने चलन चली आएको छ । यहाँ संक्षेपमा अधिकमासलाई चिनाएर त्यस बेला गर्न हुने नहुने कर्मका विषयमा स्पष्ट पारिएको छ ।

कादम्बरीको उज्जयिनी खण्डमा परिसंख्या अलङ्कार को सौन्दर्य {The beauty of the figure ornaments in the Ujjayini section of the novel}

टेकनाथ Teknath घिमिरे Ghimire — 2021-06-30

संस्कृत भाषाको लौकिक गद्य साहित्यको इतिहासमै सर्वाधिक र सर्वोच्च स्थानको मूल्याङ्कनमा पर्न सफल महाकवि बाणभट्टको कादम्बरी आख्यान गद्य काव्य आलङ्कारिक र प्राकृतिक सौन्दर्यको दृष्टिले सवै भन्दा उत्कृष्ट मानिन्छ । साँचो प्रेमले कुल र समाजको मर्यादा उल्लङ्घन गर्दैन भन्ने सजीव उदाहरण, साथै बिर्सिएको अतीत र जीवन स्मृतिको एक ज्वलन्त प्रेमकथामा आधारित यो आख्यान काव्य हो । काव्य तŒवका रूपमा अलङ्कारलाई पूर्ववर्ती आचार्यहरूले काव्यको आत्मतŒव बताए पनि परवर्ती आचार्यहरूले बाहिरी तŒवका रूपमा मात्र स्वीकारेको पाइन्छ । साहित्यको स्वर्ण युगको स्वर्णाकृतिका रूपमै रहेको वा चिनिएको कादम्बरीमा चामत्कारिक दृष्टान्त, प्राकृतिक चित्रणमा विलक्षणता, अद्भुत अलङ्कार संयोजन, कलात्मक सात्विक पात्रहरूको जीवन पद्धति, तपोवन, पाठशाला, आश्रम र भूपरिवेशको समग्र वर्णनद्वारा सातौं शताब्दीको शिक्षा, कला, समाजसहित सिंङ्गो जीवन पद्धतिको यथार्थ आलङ्कारिक विश्लेषण कादम्बरीमा पाइन्छ । कदम्बरीमा विभिन्न खण्ड र उपखण्डका रूपमा आख्यानहरू विभाजित छन् । तिनमा मूल कथा र विभिन्न उपकथाहरू रहेका छन् । वाण भट्ट लिखित कादम्बरीका सबै कथा र उपकथाहरू आलङ्कारिक शैलीमा प्रस्तुत गरिएका छन् । संस्कृत गद्यसाहित्यमा र आख्यान साहित्यमा भट्टका आफ्नै विशेषता र पहिचान रहेका छन् । कादम्बरीको उज्जयिनी वर्णन खण्ड उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा, परिसंख्या, यमक, श्लेष, अनुप्रास, स्वभावोक्ति आदि अनेकौ अलङ्कार प्रयोगका दृष्टिले खँदिलो रहेको पाइन्छ । यी विभिन्न किसमका आलङ्कारिक अभिव्यक्ति मध्ये विशेष गरेर यस उज्जयिनी खण्डमा परिसंख्या अलङ्कारकारको सौन्दर्यपूर्ण अभिव्यक्ति रहेको पाइन्छ । कादम्बरीको यस उज्जयिनी खण्डमा परिसंख्या अलङ्कारका माध्यमबाट वर्णनमा चमत्कार उत्पन्न भएको पाइन्छ भने कृति पनि चित्ताकर्षक र सौन्दर्यपूर्ण बनेको छ ।

आयु विचार Aayu Bichar

तनुजा Tanuja दाहाल Dahal — 2021-06-30

प्राणीहरूको शरीरलाई जीवन्त बनाउने महत्वपूर्ण तTवलाई आयु भनिन्छ । बालकको पूर्वजन्मको आर्जित फल, मातापिताको कर्मफल, आहार विहार , धर्म संस्कार, शील स्वभावजस्ता कुराहरूले आयु निर्णयमा प्रभाव पार्दछन् । अकाल मृत्युलाई अल्पायु भनिन्छ । सन्ध्याकाल, ग्रहण, उल्कापात, केतुको उदय जस्ता प्राकृतिक विपत्तिका समयमा भएको जन्म शीघ्र मृत्युकारक मानिन्छ ।लग्नको मालिक ग्रह, चन्द्रमा र अन्यग्रहहरूको नीच, अस्त पापयुत, पापदृष्ट, त्रिकस्थानगत जस्तादुर्बल र अशुभ योगका कारण बालकको मृत्यु हुन्छ त्यसलाई बालारिष्ट भनिन्छ । ग्रहहरूले केन्द्र,त्रिकोण र उच्चादि शुभस्थानमा बसेर निर्माण गरेका शुभयोगहरूले अरिष्टको भङ्ग गरेर दीर्घायु जीवनप्रदान गर्दछन् । नैतिकता, आध्यात्मिकता, सुभोजन, सुसंस्कार, योग, साधनाजस्ता कुराहरूले अपरिमितायु प्रदान गर्दछन् । परम धार्मिक, सदाचारी, प्रकृति अनुकूल जीवनयापन गर्ने ,योग तथा मन्त्रसिद्ध व्यक्तिहरूको आयु गणितागत आयुभन्दा धेरै हुन्छ । त्यसैले सिद्ध व्यक्ति, योगी रतपस्वीहरूका लागि गणितागत आयु व्यर्थ मानिन्छ ।

मरणाशौचसम्बन्धी शास्त्रीय मतहरूको अध्ययन {Study of classical views on defecation}

दामोदर Damodar गौतम Gautam — 2021-06-30

नेपाली समाज वैदिक परम्पराअनुकुल आचरण गर्ने भएकाले जन्म हुँदा र मरण हुँदा यी दुवै किसिमका अवस्थामा आशौच (जुठो) बार्ने परम्परा रहेको छ । नेपालका प्रायः सबै समुदायले कुनै न कुनै रूपमा कम बेसी भए पनि यी जन्म र मरणजन्य आशौचलाई पालना गर्ने गरेको पाइन्छ । यस्तो चलन संसारभरिका प्रायः सबै समुदायमा कुनै न कुनै रूपमा विद्यमान रहेको देखिन्छ । जन्मसम्बन्धी आशौचलाई जननाशौच र मृत्युबाट हुने आशौचलाई मरणाशौच भनिन्छ । यहाँ मरणाशौचका विषयमामात्र चर्चा गरिएको छ । यही मरणाशौचलाई नेपाली समाजमा जुठो परेको वा जुठो बार्ने भन्ने चलनछ । यस्तो जुठो बार्ने कार्यमा ठाउँ, समय, अवस्था, उमेर आदि विषयले अवधि निर्धारण गर्ने कुरामा आधारका रूपमा काम गरेको देखिन्छ । बार्दा पनि जुठो कसको परेको हो र कति बार्नुपर्छ भन्ने अनेकौं प्रचलनहरू नेपाली समाजमा रहेका पाइन्छन् । ती केही शास्त्रीय नियममा आधारित रहेका छन् भने केही लोकपरम्पराका आधारमा प्रचलित रहेका छन् । धेरैजसो शास्त्र अनुकूल विचार गरेर बार्ने परम्परार प्रचलन रहेको पाइन्छ । यहाँ यही मराणशौच वा जुठो कस्को कति बार्नुपर्छ ? भन्ने विषयमा यदाकदा बहस हुने गरेको समस्या आउने गरेको बुझिन्छ । जन्म हुँदा र मृत्यु हुँदा परिवारमा आइपर्ने मानसिक शोक वा विकार नै आशौच हो । आशौच त्यही मानसिक विकारको निवारणका लागि बार्नुपर्ने कुरा शास्त्रले निर्दिष्ट गरेको पाइन्छ ।

कवि भूपी शेरचन र हामी कविता {Poet Bhupi Sherchan and We Poetry}

नित्यानन्द Nityananda खतिवडा Khatiwada — 2021-06-30

भूपी शेरचन आधुनिक नेपाली कविता साहित्यका चर्चित कवि प्रतिभा हुन् । आधुनिक नेपाली कविता धाराको स्वच्छन्दतावादी–प्रगतिवादी धाराका सशक्त गद्यकवि शेरचनका नयाँ झ्याउरे (२०१०), निर्झर (२००५) र घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे (२०२६) कविता सङ्ग्रहहरू प्रकाशित रहेका छन् ।विविध विषयमा प्रभावशाली कविता रचना गर्न सक्ने शेरचनका कवितामा स्वच्छन्दतावादी, प्रगतिवादी, गद्यलयात्मकता, व्यङ्ग्य विद्रोही चेतना, मानवतावाद, प्रकृतिप्रेम, सामाजिक युगबोध, राष्ट्रियता र बिम्ब प्रतीकात्मकता जस्ता प्रवृत्तिहरू पाइन्छन् । ‘हामी’ भूपी शेरचनको ‘घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’ (२०२६) कविता सङ्ग्रहमा सङ्कलित प्रसिद्ध गद्य कवता हो, जसमा हामी मानवभित्रका विकृति र विसङ्गतिलाई व्यङ्ग्यात्मक प्रस्तुति गरिएको छ । नेपाली जाति पराश्रित बन्दै गएका कारणउसको अस्तित्व समाप्त हुँदै गएको विषयसँगै हामीभित्रको हामीपनलाई चिन्न नसकी आजको मान्छेएकलव्य बनेकाप्रति कवितामा व्यङ्ग्य गरिएको छ । विभिन्न बिम्बप्रतीकहरूको सहज प्रस्तुति रहेकोकवितामा आजको समसामयिक विकृति–विसङ्गतिप्रति असन्तुष्टि जनाइएको छ । उनको हामी कविताउच्च व्यङ्ग्यचेतनाले भरिएको कविता भएको स्पष्ट हुन्छ ।

दनुवारी र नेपाली भाषाका क्रियापदको तुलना {Comparison of Danuwari and Nepali language verbs}

पदमप्रसाद Padamprasad अर्याल Aryal — 2021-06-30

विभिन्न जातजातिको सङ्गमस्थल नेपालका १२३ भाषाहरूमध्ये दनुवार जाति र यसको भाषापनि एक राष्ट्रिय भाषा हो । दनुवारी भाषी नेपालका सातै प्रदेशमा छरिएर बसेका भए पनि यिनकोमुख्य उद्गम स्थल र अधिक सङ्ख्यामा बसोवास चाहिँ वाग्मती प्रदेशमा नै भएको तत्थ्याङ्क पाइन्छ ।यो भाषा भारोपेली भाषा परिवारको मागधीवर्गबाट विकिसित भएको हो । कुनै पनि भाषाकोअभिव्यक्ति क्षमता शब्दभण्डारको क्षमतामा निर्भर रहन्छ । विश्वका हरेक जातिका भाषिक प्रयोगमात्यस भाषाका शब्दवर्गको महत्त्वपूर्ण स्थान हुन्छ । सञ्चारसामथ्र्यको मापन गर्ने मूलआधार पनिशब्दस्रोत नै हो । शब्दहरूको सम्पन्नता र अर्थवहन क्षमताले भाषालाई जीवन्त बनाउँछ । परम्परित रभाषावैज्ञानिक दुवै पद्धतिका आधारमा दनुवारी भाषाका क्रियापदलाई चिनाउन सकिन्छ । दनुवारीभाषाका क्रिया वर्ग र यसका विभिन्न उपवर्गमा अन्य भाषाको बढी मात्रामा प्रभाव परेको छ तथापियो भाषाका मौलिक वा निजी क्रियापदहरूको दृष्टिले निकै सबल छ । उक्त किसिमका क्रियावर्गकाशब्दहरू नेपाली, थारु, बोटे, मैथिली, आदि निकटवर्ती भाषासँग पूर्ण भन्नता आंशिक समानता र पूर्णसमानता तीनै किसिमका समानता राख्दछन् । नेपालीभाषा र दनुवारी भाषाका शब्दवर्गअन्तर्गतक्रियावर्ग वा क्रियापदको मात्र तुलना गर्नु यस आलेखको मुख्य सार रहेको छ ।

काव्यका भेद र उपभेदहरूको समीक्षात्मक अध्ययन {A critical study of the distinctions and strands of poetry}

पुष्पलाल Puspalal न्यौपाने Neupane — 2021-06-30

साहित्य समाजको ऐना हो । जुनसुकै साहित्यले पनि तत्कालीन समयको समाजको चित्रण गरेका हुन्छन् । काव्य वा साहित्यका विभिन्न नियम, उपनियम, भेद र भेदहरू पनि समय र परिस्थिति फेरिदै जान्छन् । संस्कृत संसारकै प्राचीन एवं भाषिक साहित्यिक दृष्टिले निकै समृद्ध भाषा भएकाले यसमा काव्य वा साहित्यका विषयमा सूक्ष्म अध्ययनहरू भएका छन् । अनेकौं रीति र पद्धतिहरू विकसित भएका पाइन्छन् । छन्द, अलङ्कार गुण, रस, रीति आदि अनेकौ साहित्यिक तत्वहरूको सूक्ष्म प्रस्तुति र विश्लेषण संस्कृतका साहित्यशास्त्रहरूमा पाइन्छ । आधुनिक साहित्यमा भिन्न अर्थ बुझाए पनि संस्कृत साहित्यका सन्दर्भमा काव्य र साहित्य शब्द पर्यायवाची रहेका पाइन्छन् । काव्यका श्रव्य रदृश्य दुई भेद पाइन्छन् । दृश्यकाव्य मानिएका नाटकका अनेकौं भेद र उपभेदहरू रहेका छन् भने श्रव्यकाव्य मानिएका कथा, कविता, निबन्ध आदिका पनि अनेकौं भेद र उपभेद रहेका पाइन्छन् । आधुनिक कालमा विभिन्न भाषा साहित्यमा अस्तित्वमा रहेका धेरै भेद र उपभेदहरू संस्कृत साहित्यमा परिभाषित गरिएका एवं प्रचलित रहेका पाइन्छन् । कविता, खण्डकाव्य, महाकाव्य, कथा, निबन्ध, नाटक, एकाङ्की आदि अनेकौं विधा र तिनका भेद तथा उपभेदहरूलाई यहाँ चर्चा गर्दै चिनाउने प्रयत्न गरिएको छ । साहित्यका यिनै भेद र उपभेदहरूको परिचयात्मक प्रस्तुति नै यस लेखको मुख्य उपलब्धि रहेको छ ।

स्पर्श कवितासङ्ग्रहमा शब्दशक्ति {Shabdashakti in Sparsh Poetry}

लेखप्रसाद Lekhprasad निरौला Niraula — 2021-06-30

नवोदित कवि भास्कर भण्डारीको पहिलो कवितासङ्ग्रह स्पर्शमा तिस ओटा गद्यकविताहरू रहेका छन् । यिनमा दार्शनिक तथा समसामयिक राष्ट्रियचेतलाई प्रमुख कथ्य बनाइएको छ । विषयगत गम्भीरता र काव्यिक शिल्पसौन्दर्यका दृष्टिले सङ्कलित कविताहरू निकै उच्च कोटिका रहेका छन् ।त्यसको मुख्य श्रेय भनेको कविताभित्र व्यञ्जनाधर्मिता पाइनु नै हो । त्यसैले यहाँ शब्दशक्तिका अभिधा, लक्षणा र व्यञ्जनाजस्ता तीनओटै भेदको प्रयोगजन्य अवस्थाबारे विश्लेषण गरिएको छ । निष्कर्षकारूपमा स्पर्श कवितासङ्ग्रहमा सङ्कलित कविताहरूको मूल कथ्यलाई प्रभावकारी ढङ्गबाट सम्प्रेषण गर्ने आधार भनेकै व्यञ्जना शक्ति रहेको तथ्य उद्घाटनको छ । अर्थात्, आनन्दवर्धका आधारमा यस्ता कविताहरू उत्तम प्रकृतिका हुन् भन्ने ठहर गरिएको छ।

मेघदूतको काव्यप्रयोजन {Meghdoot's poetic purpose}

सागरमणि Sagarmani सुवेदी Subedi — 2021-06-30

संस्कृत काव्यशास्त्रका विभिन्न सम्प्रदायका आचार्यहरूले आआफ्ना किसिमले काव्याध्यनको उपादेयता वा प्रयोजन स्थापना गरेका छन् । दृश्य र श्रव्यकाव्यको आस्वादन प्रक्रिया फरक भए तापनि आनन्दानुभूति सहृदयगत प्राप्ति हो । काव्यशास्त्रीहरूले प्रतिपादन गरेका काव्य प्रयोजनहरू आनन्द बाहेकअन्य पनि छन् । काव्यका माध्यमबाट कवि स्वयम्ले प्राप्त गर्ने र सहृदयले प्राप्त गर्ने केही समान र केहीअलग अलग प्रयोजनहरू निर्दिष्ट छन् । ती कतिपय प्रत्यक्ष र कतिपय परोक्ष वा अदृष्ट प्रयोजन भनीमानिएका छन् । विभिन्न आचार्यहरूले प्रतिपादन गरेक प्रयोजनहरू लोककल्याणकारी भावनामा आधारितरहेका देखिन्छन् । काव्यास्वादनबाट सहृदयले सुखप्राप्त गर्छ, उसको बुद्धिको किवास हुन्छ, समाजले धर्म,अर्थ, काम र मोक्ष प्राप्त गर्दछ, काव्यले मानिसलाई कलामा निपुण बनाउँछ, काव्यकीर्ति प्रदायक हुन्छ,यसले प्रेमभावना जागृत गराउँछ । काव्य अभीष्ट प्राप्त गर्न सहयोगी हुन्५ । समग्रमा काव्यलोककल्याणका लागि समर्पित हुन्छ । विभिन्न आचार्यहरूले स्थापना गरेका प्रयोजनहरूको संश्लेषितनिष्कर्ष यही नै हो । काव्य अध्ययन अध्यापनका सन्दर्भमा पनि यो प्रयोजनहरूको चर्चा गरिन्छ । तिनलाईसूत्रात्मक रूपमा धर्म, अर्थ र कामलाई बाउन त्रिवर्ग, र धर्म, अर्थ, काम र मोक्षलाई समेत सङ्केत गर्नचतुर्वर्ग र पुरुषार्थ चतुष्टय जस्ता शब्दहरू पारिभाषिक रूपमा स्थापित छन् । काव्यप्रयोजनको व्याख्यागर्ने सन्दर्भमा धर्म, अर्थ र मोक्ष जति स्थान पाएका छन् । त्यति कामले पाएको देखिँदैन । प्रस्तुत लेखमामहाकवि कालिदासको प्रसिद्ध दूतकाव्य मेघदूतलाई आधार बनाएर उल्लिखित प्रयोजनहरू मध्ये कामकोखोजी, त्यसको सैद्धान्तिक र काव्यिक महत्व एवम् जैविक अपरिहार्यताको सैद्धान्तिक शास्त्रीय पक्षकोअध्ययन अनुसन्धान विधिपूर्वक गरिएको छ । अध्ययनका लागि प्राथमिक र द्वितीयक दुवै प्रकारकासामग्रीहरूको उपयोग आवश्यकताअनुसार गरिएको छ । व्याख्या विश्लेषणका सन्दर्भमा कम महत्वपाएको तर सृष्टि प्रक्रियाका प्रथम सोपान धर्म, मोक्षसँग प्रत्यक्ष जोडिएको कामको शास्त्रीय मर्यादाअनुरूपअनुपालन गर्नुपर्ने र यो पशुपक्षी, मानव सबैका लागि अनिवार्य जीवन सञ्चालक भएको कुरा सैद्धान्तिकआधारमा सिद्ध गरिएको छ । यही सैद्धान्तिक निष्कर्षका आधारमा मेघदूतमा काम नै मूल प्रयोजन हो भन्नेअध्ययनको निष्कर्ष पनि रहेको छ ।

Ecological Hazards and Alienation: A Study of Imagery in Eliot's "Prufrock"

Diwakar Regmi — 2021-06-30

This paper studies the use of images in T. S. Eliot's poem "The Love Song of J. Alfred Prufrock" so as to explore how the arrangement of images supports Eliot's doctrine of objective correlative. It forwards the argument that the imagery portrays the speaker of the poem, Prufrock, as being one passing through mental alienation and procrastination, and establishes that the causes of his problems are industrialization, urbanization and ecological hazards. These problems are presented through the imagery, which, for the purpose of this paper, includes metaphors, similes, symbols, allusions, animation and personification as well. All the images, dug out and put together, reveal the deep irony which suggests Prufrock's mental alienation

Contribution of Remittance on Economic status of Dharan - 6, Panbari

Krisnagopal Adhikari — 2021-06-30

The study aims to explore the Contribution of remittance on economic progress of Dharan -6, Panmari. For this purpose, Twenty-five households having immigrant family members were selected in Dharan -6, Panmari. The information was collected through interview by using structured interview by using structured interviewed schedule. Descriptive statistics is carried out to analyze the Contribution of remittance on economic status of the sampled household in the past-migration period is better than that in the pre-migration period. In the study area, remittance is a main source of income. So, it has brought a qualitative change in economic status of migrant household. An improvement in the economic status of migrant household, the involvement of the household in community development activities and participation in social organization have brought a positive change in the overall socio economic status of the migrant household.