पागल कवितामा रसविधान

Abstract

प्रस्तुत लेख लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको पागल कवितामा रसविधान मूल समस्यामा केन्द्रित रहेको छ । मूल समस्याको समाधानका लागि रसप्राप्तिका रूपमा हास्य, शृङ्गार र शान्तरसको अवस्था, अङ्गरसका रूपमा रौद्र, र वीररसको प्रयोग तथा अङ्गीरसका रूपमा अद्भूत रस प्रयोग जस्ता शोध्यप्रश्न निर्धारण गरिएका छन् । सामग्री विश्लेषणका लागि पाठविश्लेषणकेन्द्री गुणात्मक अनुसन्धान ढाँचालाई उपयोग गरिएको लेखको पूर्णताका लागि रससूत्रलाई सैद्धान्तिक पर्याधारका रूपमा उपयोग गरी निष्कर्षमा पुग्नका लागि विश्लेषणात्मकविधि अवलम्बन गरिएको छ । रससिद्धान्तको आधार भरतमुनिले स्थापना गरेको ‘विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्ति’ रससूत्र रहेको छ । प्रस्तुत रससूत्रले विभाव, अनुभाव र सञ्चारिभावको संयोगबाट रसनिष्पत्ति अर्थात् रसको निर्माण हुने आधार प्रस्तुत गरेको छ । यस रससूत्रका आधारमा विभाव, अनुभाव, र सञ्चारिभावले मानव चित्तमा सुसुप्तावस्थामा विद्यमान रहेको स्थायी भावलाई जागृत गराई रसानुभूति निर्माण गर्दछन् भन्ने पक्षको सैद्धान्तिक आधार निर्माण गर्दछ । कवितामा अङ्गीरस रहेको अद्भूतरसको पृष्ठपोषण गर्ने सन्दर्भमा अङ्गरसको रूपमा हास्य, शृङ्गार, शान्त, रौद्र तथा अंशतः वीररसको उपस्थिति रहेको छ । कविताका विभिन्न सन्दर्भमा आएका अन्य रसको उपस्थिति अद्भूतरसलाई फलागम अर्थात् मूलभावमा स्थापित गर्ने प्रयोजनका लागि भएको हो । प्रस्तुत कविताको भाव संयोजनका लागि परस्परमा विरोधी र समान प्रकृतिका मित्ररसको प्रयोग सन्तुलित रूपमा भएको छ । कथ्यकथनको विषय परचक्रीको दुराशयपूर्ण कथनका कारण सम्बोधकको मानसिकतामा आएको आवेश र त्यसको तात्कालिक प्रतिउत्तरका क्रममा आवेशले विश्मयको स्वरूप ग्रहण गर्ने सन्दर्भमा अद्भूतरसले कवितामा अङ्गीरसको स्थान प्राप्त रहेको विषयमा विमर्श भएको छ ।