संस्कृत भाषिक चिन्तनमा शब्दार्थको सम्बन्ध {The Relationship of Vocabulary in Sanskrit Linguistic Thought}

Abstract

प्रस्तुत लेख संस्कृत भाषिक चिन्तनअन्तर्गत शब्द र अर्थबिचको सम्बन्धमा केन्द्रित रहेको छ । गुणात्मक अनुसन्धान ढाँचामा रहेको प्रस्तुत लेख वर्णनात्मक तथा विश्लेषणात्मक विधि अपनाई तयार पारिएको छ । यस अध्ययनका लागि पुस्तकालयीय कार्य, मुडलमा राखिएको सामग्री र विभिन्न अनलाइनबाट सामग्रीको सङ्कलन गरिएको छ । पूर्वीय साहित्यशास्त्रीहरूले वैदिक युगबाट पनि शब्द र अर्थका बारेमा प्रशस्त चिन्तन गरेका छन् । वैदिक युगका यास्क र लौकिक युगमा पाणिनि, कात्यायन, पतञ्जलि, भतृहरि, नागेश आदिले शब्दार्थका सम्बन्धमा चर्चा गर्दै शब्द र अर्थ बिचको सम्बन्धलाई नित्य मानेका छन् । गौतम, कणाद र वात्स्यायनले भने शब्द र अर्थको कुनै सम्बन्ध नरहेको कुरामा सङ्केत गरेता पनि यास्क, त्रिमुनी, भर्तृहरि जस्ता अधिकांश पूर्वीय आर्चायहरू शब्द र अर्थको सम्बन्ध अनित्य नभई नित्य हो भन्ने निष्कर्ष निकालिएको छ । यस क्षेत्रमा केही अध्ययन भए तापनि प्रस्तुत शीर्षकमा आधारित भएर हालसम्म प्रभावकारी अध्ययन नभएकाले यसको अध्ययन गर्ने र गर्न चाहनेका लागि यस लेखले सहयोग पुर्‍याउने अपेक्षा रहको छ । संस्कृत भाषिक चिन्तनमा शब्द र अर्थसम्बन्धी अध्ययनहरू पाणिनी, भट्टहरि, कात्यानजस्ता आचार्यका ग्रन्थहरूमा विस्तृत रूपमा प्रतिपादित पाइन्छन् । यी अध्ययनहरूले शब्द र अर्थबिचको सम्बन्धलाई व्याकरणिक र दार्शनिक दृष्टिले स्पष्ट पारेका छन् । तथापि अघिल्ला अनुसन्धानहरूले मुख्यतः सिद्धान्तगत व्याख्यामा सीमित रही आधुनिक भाषिक चिन्तनसँगको तुलनात्मक अध्ययनमा पर्याप्त ध्यान पाइदैन । विभिन्न आचार्यहरूका मतमतान्तरहरू विश्लेषण पाइदैन । प्रस्तुत अध्ययनमा विभिन आचार्यहरूका मतमतान्तरसहित भाषिक चिन्तनसँगको तुलनात्मक अध्ययन विश्लेषण गरिएको  छ ।