मेघदूतेऽलङ्कारानुशीलनम्

Abstract

महाकवेः  कालिदासस्य नाम न केवलं संस्कृतसाहित्ये अपितु विश्वसाहित्येऽपि स्वर्णाक्षरेणाङ्कितुं योग्यं नामो विद्यते। तेन महाकविना विरचितानि महाकाव्यखण्डकाव्यनाटकानि आधारीकृत्य अन्ये कवयः काव्यानि विरचितानि सन्ति। अस्य कवेः ‘मेघदूतम्’ इति नामाख्यो ग्रन्थः खण्डकाव्यमस्ति । अस्मिन् खण्डकाव्ये महाकविः यक्षस्य प्रियतमाया वियोगावस्थाया मन्दाक्रान्ताछन्दसा विभिन्नानामलङ्कराणां प्रयोगेण विहितं हृदयस्पर्शि वर्णनं तस्य विश्वप्रसिद्धे एकं कारणमस्ति । प्रियाया  वियोगेन देवयोनिविशेषस्य यक्षस्यापि एतादृशी अवस्था भवति चेत् सामान्यमनुष्याणां वियोगः कीदृशी भवति इति सामाजिकैरनुभूयते । अस्मिन्नालेखे ‘मेघदूतम्’ इति नामके खण्डकाव्ये कविना विभिन्नानामलङ्काराणां प्रयोगः कुत्र कुत्र विहितः, केन प्रकारेण अलङ्काराणां विन्यास कृतः इत्यनुसन्धानप्रसङ्गे विभिन्नानामलङ्कारशास्त्रिणामलङ्कारलक्षणं विविच्य अलंकारसिद्धान्तानुसारं मेघदूतेऽलङ्काराणां अनुशीलनं विधीयते । अत्र प्रयुक्ता अलङ्कारा भाषानुकूलाः, पात्रानुकूलाः, काव्यानुकूला दृश्यन्ते । अत्र विप्रलम्भ-श्रृङ्गाररसप्रतिपादने अर्थान्तरन्यासादयोऽलङ्काराः सहायका दृश्यन्ते । अतोऽलङ्कारप्रयोगदृष्ट्या मेघदूतमौचित्यपूर्णमस्ति इति निष्कर्षो निष्काशितः ।